Castell Gwrych

Rhwng 1939 ac 1941 roedd Castell Gwrych yn Abergele, Conwy yn gartref i tua 200 o ffoaduriaid Iddewig rhwng 12 a 17 oed a oedd wedi ffoi o rannau o Ewrop dan reolaeth y Natsïaid. Trefnwyd y castell i fod yn hachshara (canolfan hyfforddi amaethyddol) a sefydlwyd yn wreiddiol yn yr Almaen gan sefydliadau Seionaidd megis Youth Aliyah a Bachad er mwyn paratoi ieuenctid ar gyfer gwaith amaethyddol ym Mhalesteina. Yn sgil erledigaeth yn yr Almaen, adleoliwyd tua 20 hachsharot i Brydain rhwng 1939 ac 1945, a Chastell Gwrych oedd y mwyaf ohonynt. Noddwyd tua 500 o blant i ddod i Brydain gan Youth Aliyah fel rhan o’r Kindertransport ond gofynnodd ffoaduriaid eraill am gael eu hanfon i’r hachsharot ar ôl cyrraedd. Yn ddiweddarach roedd y niferoedd yn cynnwys 43 o bobl ifanc a oedd yn arfer bod mewn hachshara arall yng Nghastell Llandochau ym Morgannwg ond a gafodd eu symud ar ôl i’r llywodraeth feddiannu’r fan honno.

Cynigiwyd y castell yn rhad ac am ddim gan y perchennog, yr Arglwydd Dundonald, am ei fod mewn cyflwr gwael iawn. Roedd y cyfleusterau yno’n hynod brin, gyda dim ond ychydig ystafelloedd yn addas ar gyfer eu defnyddio a bu’n rhaid i’r preswylwyr balu toiledau allan ymhen rhai wythnosau. Defnyddiwyd stôf hynafol ar gyfer coginio, er ei bod yn gollwng mwg yn barhaus, gan achosi gwenwyn carbon deuocsid ymhlith rhai o’r preswylwyr. Nid oedd y pwmp dŵr, a ddefnyddiai ddŵr o gyflenwad Abergele, yn ddigon pwerus ar gyfer 200 o bobl, gan olygu bod yn rhaid i’r plant redeg i lawr i’r gegin i gario bwcedeidiau o ddŵr yn ôl i fyny i’w hystafelloedd ymolchi. Yn y pen draw, gwellodd yr amodau a sefydlodd y plant a’r staff dimau gwaith i daclo’r heriau cynnal a chadw.